Rimski izvor

Priča o Vrnjačkoj Banji stara je 2000 godina od kada su izvore lekovite mineralne vode pronašli Rimski legionari cara Konstantina II i IV vek i izgradili lečilište i oporavilište Aqua Orcilane.  Oni su gradili bazene za kupanje i rimski izvor tople mineralne vode. O svemu ovome nam svedoče brojna arheološka istraživanja i nalazišta u užem jezgru rimske banje. Nema nikakve sumnje da su za oporavak svojih legionara Rimljani koristili izvor tople vrnjačke mineralne vode, to je uostalom i bila njihova praksa u čitavoj Evropi.

Prvi istorijski pisani dokument o Rimskom izviru beleži mađarski putopisac, arheolog i etnolog Feliks Kanic u svom putopisu: „ Proučavanje rimskih spomenika u Kraljevini Srbiji“ krajem XIX veka. On beleži da su se tadašnje terme nalazile južno od kastruma u selu Gračacu, međutim prilikom radova na kaptažama i uređenju tokom XIX veka na terenu nisu pronađeni vidljivi ostaci. Prvi tragovi rimskog doba pronađeni su slučajno u proleće 1 marta 1924 godine na mestu ispod ulaza u staro kupatilo pri kaptaži toplih izvora. Dugogodišnjim posmatranjem bilo je zapaženo da se na tom mestu sneg nije zadržavao, ili se brzo otapao, što je ukazivalo na blizinu termalnih izvora. Otkrivanje terena izvršeno je na širokom prostoru od preko 1 000m2. Tada je na dubini od 2.40m otkrivena vertikalna, pravilno isklesana stena iz čijeg  je otvora isticala topla mineralna voda. Na istom mestu u steni pronađeno je i oko 200 komada rimskog novca, koji su pripadali periodu od Avgusta do Valentinijana. Na približno istoj dubini, pored rimskog izvora pronađeni su ostaci prvog poznatog bazena za kupanje. Bazen se snadbevao toplom mineralnom vodom iz izvora koji je bio uklesan u steni u vidu manjeg bunara. U bazenu su pronađeni metalni predmeti jedan prsten i jedan ključ kao i 60 komada kovanog novca kraj I i početak IV veka nove ere.

Voda sa ovog izvora kaptirana je posebno iz razloga što ima nižu temperaturu i slabiju mineralizaciju od ostalih izvora koji su otkriveni 1924 godine. Izvor je uređen, postavljene su dve kolonade mermernih stubića, koje su na krajevima imale po kandelaber (posebna vrsta ukrasne rasvete). Do izvora se spuštalo stepenicama sa obe strane. Posle Drugog svetskog rata ovaj izvor je bio pokriven betonskim pločama i sklonjen od lica javnosti. Izvor je ponovo otkriven 1989 i nad njim je postavljena staklena piramida, po idejnom rešenju arhitekte Mihajla Mitrovića.